Nederland mooier maken is de afgelopen decennia te veel een taak van de overheid alleen geworden. Willen we de opgaven met succes aanpakken, dan moeten we het meer dan ooit samen doen.
We moeten het echt samen doen
Niet eerder was er een generatie die zo stevig de schouders moet zetten onder verstrekkende maatschappelijke transities: klimaatadaptatie, energietransitie, mobiliteitstransitie en hervorming van de landbouw. Ondertussen moeten we ruim 1 miljoen huizen bouwen en de natuur beter beschermen. Stuk voor stuk opgaven die grote impact hebben op de manier waarop we leven en ons land inrichten. We vinden het belangrijk dat iedereen mee kan doen.
Kaders en een stok achter de deur
We pleiten voor landelijke regie op de grote transities: waarom en waar doen we wat? Binnen deze landelijke kaders vindt regionaal en vervolgens lokaal invulling plaats. Regionale en lokale kenmerken, identiteit en kennis vormen de onderleggers voor besluiten over de exacte plek en verdere uitwerking. Binnen heldere landelijke kaders is er voldoende vrijheid om met de omgeving invulling te geven aan de betreffende opgave. Daarbij is het wel van belang dat er landelijk wordt ingegrepen als de regionale invulling te wensen overlaat. Deze stok achter de deur helpt het lokale proces om tot keuzes te komen.
Flexibel maar doelgericht
Zonder richting ben je stuurloos. Overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen bepalen in gezamenlijkheid het doel waar naartoe wordt gewerkt. Die weg is niet strak geplaveid. Transities vragen om continu meebewegen en inspelen op ontwikkelingen en veranderingen. Met scenario’s worden diverse opties verkend en stippelen we ontwikkelpaden uit. Gestelde doelen kunnen gedurende de reis herijkt worden. Dit vraagt een flexibele, veranderingsgezinde houding.
Van MIRT naar MERIT
We pleiten ervoor om de energieopgave mee te nemen in de MIRT-systematiek. Die transformeert van het Meerjarenprogramma Infrastructuur Ruimte en Transport (MIRT) naar een Meerjarenprogramma Energie Ruimte Infrastructuur en Transport (MERIT). Zo komen grootschalige ingrepen in de fysieke leefomgeving dichter bij elkaar. Een MERIT helpt om integraler te denken en niet alleen programmatisch, maar ook in de bekostiging ruimte(lijke kwaliteit), bereikbaarheid en energie te verbinden.
Maatschappelijke waarden
Het is goed om richtinggevende keuzes en kaders voor grote transities op nationale schaal te schetsen en vast te leggen. Het Rijk pakt daarin een sturende rol. Dit is met name belangrijk voor het verdelingsvraagstuk (wie krijgt/moet wat) en bij opgaven met grote ruimtelijke consequenties. Daarvoor is het expliciteren van de maatschappelijke waarden waarop keuzes gebaseerd zijn essentieel. Zo kun je voorkomen dat financiële afwegingen op korte termijn de boventoon voeren. Om het maatschappelijk debat op niveau te voeren, is het goed als het Rijk dit initieert en zich op elk thema laat adviseren door relevante kennishouders (bedrijfsleven, kennisinstellingen etc.). Dit leidt op nationaal niveau tot stevige keuzes in plaats van enkel compromissen.
Triple S: Scope en Stakeholders per Schaalniveau
Om tot gerichte participatie te komen, geloven we in het afbakenen van de scope tot meepraten, meedenken en meedoen per schaalniveau: nationaal, regionaal en lokaal. Dan is vooraf duidelijk welke stakeholders invloed en kennis hebben. Met een duidelijke beïnvloedingsruimte kun je toewerken naar eigenaarschap in het gebied. Durf het gesprek aan te gaan met bewoners, bedrijven en maatschappelijke organisaties uit de omgeving om tot gerichte keuzes te komen. En verleg het accent van reactief meedenken en ‘schieten’ naar actief en constructief samenwerken aan een oplossing. Zorg daarbij dat direct betrokkenen en (toekomstige) baathebbers samen gesteld staan om invulling te geven aan een opgave of knelpunt. Pas als overheid en politiek vertrouwen hebben in de kracht van de samenleving kunnen deelnemende partijen écht invloed uitoefenen.
Voor de wisselwerking tussen politiek en omgeving hebben we volgende spelregels geformuleerd:
Het gebeurt in de regio
De regio is de schaal waar opgaven bij elkaar komen. Hier vindt ook de realisatie plaats. De regio is bovendien de schaal waar het overgrote deel van de mensen zich dagelijks beweegt, waar het energievraagstuk moet worden opgelost en waar de arbeidsmarkt en de woonmarkt functioneren. We kijken hier als volgt naar:
De transitiemotor starten
We voorzien dat in het publieke domein meer vakkennis en inhoudelijke expertise nodig is om dingen voor elkaar te krijgen. In onze netwerksamenleving gaat het niet om kennis hebben, maar om slim kennis delen. De overheid kan kennis die zij niet in huis heeft aanboren via het bedrijfsleven en kennisinstellingen. Dit vraagt om nieuwe samenwerkingsvormen voor innovatie en gezamenlijke ontwikkeling. Om transities te versnellen, kan de overheid bedrijven faciliteren in het (door)ontwikkelen en opschalen van kansrijke initiatieven en pilots.
Professionalisering van opdrachtgever en opdrachtnemer
Een goede opdrachtgever krijgt een goede opdrachtnemer, en vice versa. Verdere professionalisering van opdrachtgever- en opdrachtnemerschap helpt om succesvol uitvoering te geven aan opgaven. We geloven in gelijkwaardige samenwerking tussen partners en een duurzame relatie tussen overheid en markt. Dit vraagt van overheden dat ze anders gaan aanbesteden en de regelgeving voor inkoop en aanbesteding herijken. Omgekeerd vraagt dit van de marktpartijen om rentmeesterschap. Maatschappelijk ondernemen betekent dat marktpartijen niet afwachten maar opgaven actief agenderen.
Klimaatopgave leidend voor investeringsopgave
Het is verstandig om nu stevig te investeren in de fysieke leefomgeving, vanuit het perspectief van klimaatverandering, biodiversiteit, een aantrekkelijk en gezond leefklimaat. De klimaatopgave is de komende decennia dé leidende opgave in onze fysieke leefomgeving. Mits dit goed gebeurt, kan zo ook invulling geven worden aan veel andere opgaven. We moeten maatregelen treffen om de klimaatverandering af te remmen én te trotseren. De maatregelen voor het trotseren zijn vele malen duurder dan voor het afremmen en in veel gevallen minder aantrekkelijk. Voor een deel zijn de kosten niet terug te verdienen. Maar via een omweg zijn de investeringen toch rendabel en als we het goed doen dienen ze meerdere doelen. Minder hittestress in de stad leidt bijvoorbeeld tot gezondere en meer productieve mensen. Ook actieve vormen van mobiliteit (lopen en fietsen) hebben positieve invloed op de gezondheid. Het is de taak van de overheid om te zorgen dat iedereen kan meekomen en dat lasten eerlijk worden verdeeld.
Serieuze overheidsinvesteringen in maatschappelijke opgaven
Gebruik het momentum en ga over tot actie. Overheden kunnen op dit moment kapitaal lenen tegen zeer lage of zelfs negatieve rente. Zij zijn hiermee in de positie om maatschappelijke doelen dichterbij te brengen en te voorzien in de onrendabele top van innovaties en ontwikkelingen. De combinatie van goedkoop geld en maatschappelijke noodzaak moet leiden tot bestuurlijke actie vanuit (lagere) overheden. Denk aan financiële impulsen voor betaalbare woningen in de middenhuur, deelmobiliteit en parkeervoorzieningen op grote schaal en afdekken van aanloopverliezen van warmtenetten. Waar er een grote roep is om meer woningen moet de overheid zelf meer de handschoen oppakken. Na gebleken succes kan de overheid uiteraard besluiten om zich weer terug te trekken. Een nieuwe vorm van waakzaamheid is daarbij niet enkel gericht op financiële resultaten maar nadrukkelijk ook op maatschappelijke resultaten.
Naar een maatschappelijke grondprijs
Met een maatschappelijke grondprijs kunnen overheden maatschappelijke waarden op een eerlijke wijze toerekenen aan een ontwikkeling. De grondprijs wordt dan bepaald op basis van de maatschappelijke businesscase. Bouwen op de ene plek levert meer maatschappelijk rendement op dan op een andere plek. Zo heeft herontwikkeling van een binnenstedelijke locatie doorgaans meer maatschappelijke betekenis dan bouwen in het buitengebied. Hiermee kunnen in onbruik geraakte locaties (oude industrieterreinen, vervallen wijken of spooremplacementen) een nieuw leven krijgen. Binnenstedelijke locaties zijn vaak al goed ontsloten met infrastructuur en nutsvoorzieningen en liggen bij bestaande voorzieningen. Daarom kunnen investeringen aldaar gericht zijn op bijvoorbeeld betaalbaarheid van woningen.
Structureel meer geld naar de fysieke leefomgeving
Wij pleiten ervoor om de investeringsruimte voor de fysieke leefomgeving op zijn minst terug te brengen op het niveau van vijftien jaar geleden. Terwijl middelen voor andere terreinen juist zijn meegegroeid met de groei van het BBP, zijn de middelen om te investeren in de fysieke leefomgeving nagenoeg gehalveerd. Tegelijkertijd is de beheer- en onderhoudsopgave enorm toegenomen. Er moet structureel 4 miljard euro bij op de Rijksbegroting om te investeren in energietransitie, verstedelijking en bereikbaarheid.
Betalen naar gebruik
Wij zijn voorstander van een rechtvaardig systeem voor betalen naar gebruik. Dit versnelt de mobiliteitstransitie, vermindert congestie en beperkt het ruimtegebruik door de auto. Om de groei op te vangen en de steden bereikbaar, leefbaar en aantrekkelijk te houden, is het zaak om de schaarse ruimte rechtvaardig(er) te verdelen. De opgave definieert het systeem: een eerlijk en rechtvaardig systeem met een variabele heffing naar tijd en plaats in stedelijk gebied waar de druk het hoogst is. De opbrengsten komen beschikbaar voor investeringen in duurzame mobiliteit als volwaardig alternatief voor de auto.
Duurzame keuze het meest aantrekkelijk
Duurzame keuzes áltijd het meest aantrekkelijk maken, stimuleert duurzame oplossingen en verkleint de klimaatimpact en CO2-uitstoot. Analoog aan betalen naar gebruik pleiten we voor een systeem waarbij de vervuiler betaalt. Tarieven voor niet-duurzame energiebronnen zijn daarbij hoger dan voor schone bronnen. Dit maakt het aantrekkelijker om over te stappen naar een warmtenet of warmtepomp. Emissievrij rijden wordt voor elke doelgroep – transportbedrijven, vervoerders, zakelijke rijders en particulieren –aantrekkelijker door lagere bijtelling, minder wegenbelasting of een hogere accijns op fossiele brandstoffen. Flankerende maatregelen kunnen deze ambities ondersteunen, bijvoorbeeld eenvoudiger vergunningverlening voor emissiearm bouwen en voordelen bij inkoop en aanbesteding voor emissievrije bedrijven.
Substantiële stijging aardgaslasten
Waar de hypotheekrenteaftrek jaarlijks wordt afgebouwd, zien we kansen om voor het belasten van aardgas een omgekeerde beweging te maken. Toenemende kosten maken dat mensen serieuzer overwegen om van het gas af te gaan. Bij een aantrekkelijk duurzaam alternatief loont een investering al op korte(re) termijn. Zolang mensen nog aardgas blijven gebruiken, komen de opbrengsten die de overheid daaruit genereert ten goede aan versnelling van de verduurzamingsopgave. Mensen die financieel niet mee kunnen komen in dit systeem zouden een financieel duwtje in de rug moeten krijgen vanuit de baten: zo kunnen zij ook sneller mee in deze ontwikkeling.
Verhandelbare energierechten
Onderzoek naar verhandelbare energierechten kan helpen om de energietransitie te bevorderen. Niet iedere plek leent zich voor gelijke invulling van energieopgaven. Daarom is het kansrijk om de handel en uitruil van de maatregelen te stimuleren en zo te komen tot een regionale vereveningssystematiek. Wie een bijdrage levert of een opgave invult, ontvangt de (financiële) baten. Wie niet levert, betaalt en draagt zo financieel bij aan een alternatief elders.
De eerste stap is om te komen tot een gemeenschappelijke taal: een norm waarin we energie-inspanningen (en verplichtingen) uitdrukken en maatregelen kunnen beoordelen, belonen of belasten. Het ligt voor de hand om hiervoor gerealiseerde tonnen CO2-reductie te hanteren.
Dit principe kan ook op Europese schaal worden toegepast. De positie van ons land aan zee vraagt veel van ons energieverbruik. Tegelijk biedt wind op zee juist specifieke kansen voor duurzame opwek. Met deze belangrijke assets ontstaat een nieuw verdienmodel dat op Europees niveau bovendien de doelen van Parijs serieus dichterbij brengt.
Crowdfunding in de fysieke leefomgeving
Crowdfunding is een alternatieve wijze om een project of onderneming publiek te financieren. Veel particulieren investeren een klein bedrag om gezamenlijk het project volledig te financieren. Het is kansrijk om te experimenteren met crowdfunding in de fysieke leefomgeving. Dat kan door mensen of bedrijven te laten participeren. Vanzelfsprekend zal er wel een rendement moeten zijn om de financiering te kunnen terugbetalen.
Groene plekken – gezondheid – klimaatverandering
Om in onze woonomgeving te kunnen inspelen en de gevolgen van klimaatverandering op te vangen, moeten we maatregelen treffen die het hier minder warm maken (hittestress), moeten we pieken in regenwater afvoeren én opvangen voor tijden van droogte en werken we aan beschutting en verkoeling. Een minder stenige omgeving, met gras, struiken en bomen, is een van de oplossingen. Groen in onze directe woonomgeving lokt uit tot lopen, sporten en fietsen. Dat is gezond én aantrekkelijk. Om al dat groen een plek te geven, is ruimte nodig. Verdichting in bestaande steden en (grote) dorpen kan een oplossing zijn, om het groen juist te behouden.
Waar rijdende en geparkeerde voertuigen nu op tegels of asfalt staan, is ruimte voor meer groen, mits we anders naar bezit en gebruik van voertuigen kijken. Als we meer voertuigen delen – met deelauto’s, deelfietsen en gebruik van openbaar vervoer – heeft niet iedereen meer een eigen auto nodig en maken we ruimte vrij voor andere invulling. Bij de bouw van nieuwe woningen kunnen we hiermee rekeninghouden: door nieuwe woningen zo veel mogelijk op goede ov-bereikbare plekken te positioneren.
Duurzame energie – slimme opwek en opslag – minderCO2-uitstoot
De klimaatopgave vraagt dat we anders naar onze energievoorziening kijken. Alternatieve, duurzame energiebronnen worden meer en meer onderdeel van het aanbod én van onze omgeving. We passen oplossingen in op plekken waar dat geenhinder brengt. Bijvoorbeeld op platte daken op bedrijventerreinen. Zon opwekken lukt vooral op zonnige momenten, maar dat zijn niet altijd de momenten waarop de energievraag het hoogst is. Een slim systeem waarmee we duurzame energie (evenwichtig opwekken en) kunnen opslaan en pas gebruiken bij vraag is de oplossing. Snelle transitie naar elektrische voertuigen maakt dat we energie dichtbij de woon- en werklocatie kunnen opslaan en afnemen. Elektrische voertuigen krijgen een rol als kleine accu’s. Bovendien zorgen deze auto’s voor reductie van deCO2-emissie van ons reizen.
Natuurinclusieve landbouw – aantrekkelijk cultuurlandschap– gezondheid
De staat van de natuur vraagt om het versterken van biodiversiteit en een reductie van stikstofuitstoot. Landbouw, verkeer en bouw produceren veel stikstof. Als we toegaan naar natuurinclusieve landbouw, dragen we met natuurlijke bermen, slootkanten, boomgroepen en dieren in de wei bij aan ons cultuurlandschap. Een aantrekkelijk gezicht én fijne plek om te recreëren. Wanneer we dit combineren met fiets- en wandelroutes die met groene aders tot in de gebouwde omgeving reiken, nodigt dat uit tot fietsen en lopen. Deze actieve vormen van mobiliteit dragen bij aan de gezondheid en zijn uitstoot-vrij.
Minder reizen – minder geluidsoverlast – meer nabijheid
Nabijheid van functies verkleint de noodzaak om te reizen. Wie wél wil reizen krijgt het makkelijk(er) om de (e-)fiets, het openbaar vervoer of een deelvoertuig (fiets, e-scooter, e-auto) te gebruiken. Alle nieuwe auto’s zijn vanaf 2030 elektrisch. Als we minder in de auto stappen en de reizen die plaatsvinden stiller en schoner zijn, produceert het verkeer minder geluid. Hierdoor kunnengeluidsnormen bij wegen worden losgelaten of versoepeld. Dit is goed nieuws voor de verstedelijkingsopgave: minder geluid betekent dat we dichter bij wegenkunnen bouwen. Dan kunnen we nabijheid vergoten door verder te verdichten in woningen, werklocaties en overige functies.
